TẢN MẠN VỀ CON TRÂU
Nguyễn Khắc Phước
Hồi tóc còn để chỏm, tôi đã từng
nghêu ngao bài hát "Em bé quê"
(Phạm Duy phổ nhạc từ một bài đọc trong sách Quốc văn Giáo khoa thư):
"Ai bảo chăn trâu là khổ. Không
chăn trâu sướng lắm chứ. Ngồi mình trâu..." gợi hình ảnh chú bé ngồi vắt vẻo
thổi sáo trên mình trâu khi đàn trâu đang tha thẩn trở về chuồng trong buổi chiều hoàng hôn mát rượi. Có lần đang ngồi
trên mình trâu nhưng nghĩ nát óc mà không tìm ra lời giải cho câu đố: Bốn ông đập
đất, một ông phất cờ, một ông vơ cỏ, một ông bỏ phân, là con gì? Cũng không phải
chỉ một lần ngồi trực bên bên rỗ rơm khi cha đang dắt trâu đạp lúa để chờ nghe
"ỉa ỉa" là xách rỗ đến hứng, bù lại, được nghe mấy ông thợ gặt tán
chuyện mấy o trong làng hoặc được ăn chè đậu sau khi xảy rơm xong.
Đã ngồi trên mình trâu mà không biết
gì về con trâu và nhớ ơn đàn trâu đã cùng gia đình lao động vất vả để có cái
ăn, cái mặc nên hôm nay tôi tự tìm hiểu về con vật thân yêu này.
Những câu tục ngữ như: "Trâu cột
ghét trâu ăn", "con gái mười bảy bẻ gảy sừng trâu", "lộn con toán bán con trâu" v.v.
xuất hiện thường xuyên trên cửa miệng mọi lứa tuổi trong câu chuyện hằng
ngày, kể cả thị dân, chứng tỏ hình ảnh
con trâu có ấn tượng rất sâu đậm trong đời sống và ngôn ngữ của người Việt.
Quê hương chính của trâu là vùng
Nam Á và vùng Đông Nam Á.
Các nhà khoa học chia loài trâu làm
3 giống.
Giống trâu hoang dã châu Á còn gọi
là arni được xếp vào giống có nguy cơ tuyệt chủng, một số ít được tìm thấy dưới
chân rặng Hymalaya. Một số ít khác được bảo tồn trong vườn quốc gia Hukuang
Mianmar. Vùng Đông nam Á kể cả dãy Trường Sơn có khoảng chừng 50 con.
Giống trâu sông (river buffalo) có
50 nhiểm sắc thể sống ở độ cao 2.800 mét
ở Nepal và vùng Nam Á.
Giống trâu đầm lầy (swamp buffalo)
có 48 nhiểm sắc thể còn gọi là carabao được nuôi nhiều ở Phi và vùng Đông Nam
Á. Giống carabao nầy còn là con vật biểu tượng quốc gia của Philippines .
Tháng 9 -2007, các nhà khoa học
Phi tuyên bố đã lai tạo được giống trâu
vô tính đầu tiên. Tháng 1 - 2008 họ lại
bắt đầu lai tạo một giống trâu siêu chủng cho nhiều sữa, đặt tên là Glory, theo
tên của tổng thống Gloria Maccapagal Arroyo.
Giống trâu Murrah ở Ấn Độ nỗi tiếng
cho nhiều sữa nhất thế giới. Trâu Murrah có sừng xoắn, khác với trâu thường có
sừng vòng cung. Mỗi năm một con có thể cho đến 3000 lít. Mỗi năm Ấn độ sản xuất
30 triệu tấn sữa trâu. Phần còn lại của thế giới chỉ bằng một nửa số lượng ấy. Ấn
Độ cũng đã lai tạo được một giống trâu siêu chủng đặt tên là Nili-Ravi.
Truyền thuyết Phật giáo có câu chuyện kể rằng trước khi thành Phật, Đức
Thích Ca đã bỏ ra sáu năm để hành pháp
khổ hạnh đến nỗi thân thể chỉ còn da bọc xương. Về sau thấy phương pháp khổ hạnh
chỉ đem lại đau khổ mà trí tuệ chẳng hề tăng trưởng nên Ngài quyết định dùng lại
thức ăn để có đủ sức hành thiền, quán niệm hơi thở. Trong thời gian 49 ngày thiền
định, ngài được thôn nữ Sujata dâng cúng cháo sữa, và nhờ đó sức khỏe, ngài được
hồi phục nhanh chóng. Theo thiển ý của tôi, chắc chắn trong cháo sữa đó có sữa
trâu, một là vì ở Ân Độ, bò là linh vật nên chẳng mấy ai dùng sữa bò. Hai là
vùng bắc Ấn là nơi có rất nhiều trâu sinh sống. Ba là sữa trâu bổ dưỡng, rất
thích hợp với người suy dinh dưỡng, vì trong sữa trâu giàu chất béo, canxi,
năng lượng cao gấp đôi sữa bò. (Trong 100 mg sữa trâu có 110 kcalo, trong khi
100 mg sữa bò chỉ có 66 kcalo).
Ngày nay, sữa trâu còn được chế biến
thành bơ pho-mat hoặc sữa chua.
Sữa trâu nhiều chất béo hơn sữa bò
nhưng thịt trâu lại ít mỡ hơn thịt bò, nhưng lượng sắt có trong thịt trâu lại
cao hơn thịt bò. (Trong thịt trâu nghé chỉ có1,5 - 5,6% mỡ so với thịt bò là 10 - 20%) .Thịt trâu
thích hợp với người làm việc bằng trí
óc, huyết áp cao, xơ vữa động mạch hay có nhiều cholesterol trong máu. Phụ nữ mập
có thể ăn thịt trâu vì nó cung cấp năng
lượng mà không làm tăng cân. Thịt trâu hầm không mất chất lượng thích hợp với
người già và trẻ con và có thể để nhiều
ngày không hư. Thịt trâu nghé mềm quá
không ngon bằng thịt trâu choai chừng 2 tuổi. Ở Thốt Nốt có món thịt trâu luộc
với nước cơm mẻ. Ở Củ Chi có món phở nghé. Ở Hòa Tiến, Đà Nẵng, có món thịt
nghé nướng lá lốt. Ở Quảng Trị có món thịt trâu xào với đọt trơng (phần lá non
màu tím, hạt trơng to bằng hạt tiêu dùng làm đạn của súng ống nổ). Ở Đồ Sơn,
người ta giết thịt trâu chọi và bán rất được giá. Ở Sài Gòn, nếu thèm thịt trâu cứ ghé cửa hàng
thực phẩm tươi sống của Vissan trong hệ
thống siêu thị Saigon Coop tìm thử xem. Ở thôn quê vào mùa rét trâu chết hàng loạt, người ta phải
xẻ thịt chia nhau ăn, nhưng khổ nỗi trâu chết thường là trâu già yếu không chống
chọi được với giá rét và bà con lại không biết cách chế biến nên món thịt trâu
trở thành món khó nuốt vì mùi thịt và quá dai. Muốn thịt trâu già hầm mau nhừ
và có mùi vị thơm ngon thì buổi tối, trước khi nấu, xoa lên miếng thịt trâu một
lớp bột hạt cải, sáng hôm sau rửa sạch trước khi nấu. Coi chừng nhiểm bệnh than
(Antharax) nếu ăn phải trâu bệnh.
Tục ngữ có câu: "Trâu bò chết
để da người ta chết để tiếng" . Thế nhưng trâu chết cũng để "tiếng"
nhưng đó là tiếng trống. Da trâu làm trống phải thuộc rất công phu nhưng chỉ có
da trâu cái chưa sanh đẻ mới tốt vì nó rất dai và cho tiếng kêu hay. Da trâu nấu
thành cao gọi là giao để hòa với vôi quét tường, tạo chất kết dính. Ngoài ra,
đông y còn dùng da trâu như một loại dược liệu có tác dụng giảm đau, cầm máu. Ở
Bảo tàng Quảng Trị có sợi dây da trâu, chiều dài hơn 2m, đường kính 20mm (nguyên thủy dài hơn), trước
đây bộ đội dùng để kéo pháo trong chiến dịch giải phóng miền Nam.
Sừng trâu cũng không phải là thứ bỏ
đi mà được các nghệ nhân của công ty Lý tam Hùng của ông Lý Patrick ở Hà Tiên
chế biến thành các đồ trang sức, từ vòng, nhẫn... cho đến các đồ dùng khác như
lược, gọng kính, đẹp không thua gì sơn mài, được bày bán khắp nơi trên thế giới.
Người dân tộc Tây Nguyên dùng sừng trâu để rót rượu hay làm mõ. Sừng trâu cũng
có thể thay cho sừng tê giác trong một số bài thuốc nam.
Hầu như tất cả các nước vùng Đông
Nam Á đều có lễ hội đua trâu với tay nài ngồi trên lưng trần của trâu nhấp
nhấp nhổm nhổm trông rất hào hứng, song
người ta không giết trâu sau lễ hội như ở Việt Nam. Người Chăm ở Lạc Tánh có lễ Chém Trâu (Săm
lé) diễn ra vào tháng tư Chăm lịch với thủ tục nghi lễ rất công phu.
Phụ nữ có bầu ở thôn quê rất kị đi
phía sau đít trâu vì lỡ bị trâu đập đuôi thì rất khó sinh (?).
Nuôi trâu không chỉ để kéo cày
nhưng còn để lấy cứt trâu làm phân bón. Cứt trâu còn để trát phên hoặc có nơi
phơi khô để đun nấu. Để chuẩn bị sân đạp lúa, người ta lấy phân trâu hòa với nước
thành chất bùn sền sệt đem quét lên mặt sân để trám chỗ nứt nẻ. Phơi sân 3 nắng
là được. Mùi phân trâu, mùi nước đái
trâu hòa với mùi lúa mới và mùi rơm rạ tạo thành một thứ mùi quê hương đặc
trưng khiến bao người xa quê phải thương nhớ đến ngẩn ngơ. Vào mùa đông giá
rét, nếu bạn bị nứt gót chân, thử đạp chân vào bãi phân trâu mới ỉa còn ấm vài
lần, có thế cũng đỡ!
Mười bức tranh trâu, mà người ta
thường gọi là "thập mục ngưu đồ",
vẽ con trâu và người chăn trâu, mô tả thứ tự quá trình diễn biến trong
tâm thức của người hành thiền, (người sáng tác có lẽ đã liên tưởng đến giai thoại
Phật uống sữa nói trên?). Đầu tiên phải đối trị tâm cho đến lúc hoàn toàn khống
chế được tâm. Khi tâm được thuần thục không còn vọng động, ánh sáng trí tuệ sẽ
bùng lên như một mặt trời. Khi đã ngộ, hành giả ung dung nhập thế. Nếu có dịp đến
thăm Trúc Lâm Thiền viện ở Đà lạt, ghé vào thư viện, bạn sẽ thấy 10 bức tranh
trâu đang treo trên tường, bạn hãy nhờ thầy phụ trách thư viện ở đó giải thích
thì rõ hơn.
Hồ Tây ở Hà Nội còn có tên là hồ
Kim Ngưu (Trâu Vàng). Truyền thuyết kể rằng ông Khổng Lồ (Không Lộ?) có tài thu
hết đồng đen của phương Bắc đem đúc thành chuông. Chuông đánh lên tiếng vang
sang bên Bắc. Vì đồng đen là mẹ vàng nên con trâu vàng phương Bắc nghe tiếng
chuông liền chạy đi tìm mẹ. Tới đây, nó quần thảo mãi khiến chân bị chảy máu
thành hồ Tây (theo Wikipedia).
Seagames 2003 tổ chức tại Viêt Nam
lấy con trâu vàng làm biểu tượng là dựa theo truyền thuyết ấy (?). Hiện nay còn
có đường phố tên Kim Ngưu tại quận Hai Bà Trưng Hà Nội.
Đón Tết năm Sửu mà không xem một "quẻ" về tuổi Sửu thì e thiếu
sót. Người ta cho rằng người tuổi trâu tính chậm chạp nhưng chắc chắn, thường
là người khỏe mạnh, độ tin cậy cao, thích làm lãnh đạo, cần cù, làm việc không
biết mệt. Tuy nhiên, họ rất khó thay đổi quan điểm của mình, đôi khi bảo thủ, cố
chấp. Người tuổi trâu ít nói và không thích ở giữa đám đông. Tuy nhiên, nếu bạn
cần lời khuyên chân thật không thiên vị thì cứ đến hỏi người tuổi trâu.
Phụ nữ sinh năm Dần thường gặp khó
khăn về đường gia thất, do đó, có người dấu béng tuổi thật của mình và chọn tuổi
Sửu để dễ có chồng hơn!
Cuối cùng xin kể lại câu chuyện tiếu
lâm mang tựa đề "Ông quan thanh liêm" dính dáng đến con trâu mà có lẽ
ai cũng biết.
Một ông quan huyện nó suốt thời
gian tại chức nổi tiếng là thanh liêm và đức độ, không tơ hào một đồng nào của
dân, về hưu sống thanh bạch trong sự cảm mến và luyến tiếc của mọi người.
Một hôm đến ngày giỗ thân phụ, ông
ngạc nhiên thấy bà vợ đi chợ mua nào gà, nào heo và nhiều món đắt tiền khác để
làm giỗ rất linh đình, vượt quá sự tưởng tượng của ông. Ông hỏi bà:
- Nè bà, tôi hỏi thật bà điều này.
Bà lấy tiền đâu ra mà làm giỗ linh đình thế?
Bà vợ trả lời:
- Chẳng dấu gì ông, thời ông còn tại
chức có người đến hỏi ông tuổi gì, tôi thực tình nói ông tuổi Tý. Tưởng họ hỏi
để coi tử vi cho ông thôi, ai ngờ một tuần sau họ đem đến biếu một con chuột
làm toàn bằng vàng y. Tôi biết tính ông nên không dám nói cho ông hay. Mình đã
được mời đi ăn giỗ nhà người ta không biết bao lần mà chưa có dịp mời lại . Nay
đã đến lúc phải trả nợ miệng cho rồi. Tôi đành phải xẻo bớt một mẫu nhỏ của con
chuột bán đi mới có tiền mua đồ cúng.
Ông quan nghe bà vợ nói xong vỗ đùi
đánh đét một cái rồi nói:
- Trời đất ơi! Tiếc ơi là tiếc! Sao hồi đó bà không nói tôi tuổi sửu!
Đà Nẵng, 2008.
NGUYỄN KHĂC PHƯỚC
